“Mona Lisa”, “Đức Mẹ khóc Chúa Jesus”, “Cô gái đeo khuyên tai ngọc trai”… Trong vòng hai mươi thế kỷ, các nghệ sĩ đã làm xã hội phương Tây phong phú bằng những tác phẩm đẹp đến kinh ngạc của họ. Từ Leonardo da Vinci, đến Rembrandt, đến Bierstadt… các bậc thầy nối tiếp các bậc thầy đã cho ra đời vô số những tác phẩm khơi gợi niềm cảm hứng cho lớp hậu sinh. Chúng nâng cao chúng ta và khiến chúng ta thêm sâu sắc. Và họ đã làm điều này bằng cách đòi hỏi chính bản thân phải đặt ra những chuẩn mực cao nhất cho sự hoàn thiện, dựa trên tác phẩm của mỗi thế hệ các bậc thầy đi trước, để từ đó tiếp tục khao khát vươn tới những đỉnh cao hơn ở thế hệ của mình.
Nhưng từ thế kỷ 20, đã có một điều kỳ lạ xảy ra. Tính uyên thâm, sự truyền cảm và cái đẹp đã bị thay thế bởi cái mới, sự khác biệt và xấu xí. Ngày hôm nay, sự ngớ ngẩn, sự vô nghĩa, và tởm lợm toàn diện lại được đưa lên như cái hay nhất của nghệ thuật.
Nếu như Michelangelo đã mất hàng trăm, hàng ngàn giờ để tạc bức tượng David của ông từ đá thì bảo tàng Nghệ thuật Los Angeles (LACMA) chỉ cho chúng ta xem đá – một tảng đá đúng nghĩa – nặng tới 340 tấn.
Tượng “David” của Michelangelo trong bảo tàng viện Hàn lâm Mỹ thuật Florence
“Khối lượng bay lên” (2012) của Michael Heiser – Một tảng đá nặng 340 tấn (Bảo tàng Nghệ thuật Los Angeles). Tảng đá này là một sự lắp lại thô thiển bức họa “Một ý thức về thực tại” của René Magritte, chỉ khác ở chỗ tảng đá này không bay lên như tên gọi của nó, mà được đỡ bời hai bức tường bê tông cho khỏi nằm bẹt dí xuống đất.
Chuẩn mực đã trượt sâu xuống như vậy đấy. Việc này đã xảy ra như thế nào? Làm sao mà điều cốt lõi của nghệ thuật hướng thượng tới sự hoàn hảo và xuất sắc của một ngàn năm lại chết rụi hết như vậy?
Nó không chết. Mà nó đã bị đẩy ra. Vào đầu nửa cuối thế kỷ 19 một nhóm được gán cho cái tên Các hoạ sĩ Ấn tượng đã nổi loạn chống lại Viện Hàn lâm Mỹ thuật Pháp, chống lại sự đòi hỏi phải tuân theo các chuẩn mực cổ điển của hoạ viện. Bất kể ý đồ của họ là gì, những hoạ sĩ hiện đại mới này đã gieo rắc những hạt giống của chủ nghĩa thẩm mỹ tương đối – tư duy “cái đẹp là ở trong mắt người xem”.
Ngày nay ai cũng thích các hoạ sĩ Ấn tượng. Và, cũng như hầu hết các cuộc cách mạng, thế hệ đầu tiên hay đại loại như thế đã sản sinh ra các tác phẩm có giá trị đích thực. Monet, Renoir, Degas… vẫn còn gìn giữ được những yếu tố của hình hoạ và cách thể hiện chính tắc, nhưng với mỗi thế hệ mới ra đời, chuẩn mực lại suy thoái cho đến khi không còn chuẩn mực nào nữa. Tất cả những gì còn lại chỉ là sự biểu hiện cá nhân.
Biểu đồ sự suy thoái của chuẩn mực nghệ thuật. Theo biểu đồ này chuẩn mực nghệ thuật tụt xuống số 0 kể từ những năm 1970 khi nghệ thuật ý niệm, nghế thuật trình diễn và nghệ thuật sắp đặt ra đời.
Sử gia nghệ thuật nổi danh Jacob Rosenberg từng viết rằng: “Chất lượng trong nghệ thuật “không đơn thuần là quan điểm cá nhân mà có thể được dõi theo một cách khách quan cao độ.” Nhưng ngày nay ý tưởng cho một chuẩn mực phổ quát về chất lượng trong nghệ thuật, nếu không bị công khai chế giễu, thì cũng thường gặp phải sự kháng cự mạnh mẽ.
“Làm thế nào đo được nghệ thuật một cách khách quan?” – Người ta thách thức tôi. Để trả lời, tôi đơn giản chỉ cho họ thấy các thành quả nghệ thuật được sinh ra bởi các chuẩn mực tiêu chuẩn so với những gì được sản sinh bởi chủ nghĩa tương đối. Loại thứ nhất cho chúng ta các tác phẩm như “Sự ra đời của thần Vệ Nữ” hay “Cái chết của lực sĩ giác đấu”.
“Sự ra đời của Vệ Nữ” (1483 – 1485) của Sandro Botticelli – Tempera trên ván gỗ, (172.5 x 278.5 cm)
“Cái chết của lực sĩ giác đấu” – Bản sao La Mã cổ đại từ một bức tượng Hy Lạp cuối Thế Kỷ 3 trước CN
Trong khi loại thứ hai cho chúng ta “Đức Mẹ Đồng Trinh Mary” được tạo bởi phân bò cùng các hình ảnh khiêu dâm, hay “Petra” – bức tượng đoạt giải thưởng mô tả một nữ cảnh sát đang ngồi xổm tiểu tiện, được hoàn thiện bởi một vũng nước tiểu bằng nhựa tổng hợp.
“Đức Mẹ Đồng Trinh Mary” (1966) của Chris Ofili – Chất liệu hỗn hợp gồm sơn dầu, trang kim, nhựa polyester, phân voi, và dán các hình ảnh chụp bộ phận sinh dục nữ.
“Petra” (2010) của Marcel Walldorf – Tượng silicon và kim loại. Bức tượng đã đoạt giải ba, trị giá 1000 euro, của Kunstpreis für Nachwuchskünstler (giải thưởng cho các hoạ sĩ trẻ) của quỹ Leinemann năm 2011. Hội đồng chấm giải cho rằng bức tượng đã chỉ rõ “sự khác biệt giữa lĩnh vực công cộng và lĩnh vực riêng tư”.
Thiếu các chuẩn mực thẩm mỹ, chúng ta không có cách nào để thẩm định phẩm chất hay tính phế phẩm. Đây là một bài kiểm tra của tôi dành cho các sinh viên cao học, tất cả đều rất tài năng và được đào tạo tốt.
“Hãy phân tích bức hoạ sau đây của Jackson Pollock và giải thích vì sao nó đẹp.”
Chỉ sau khi họ cho tôi những câu trả lời rất hùng hồn thì tôi mới cho họ biết rằng bức hoạ thực ra là một hình chụp gần cái tạp dề dính màu tôi mặc khi vẽ. Tôi không chê trách họ; ở địa vị họ có lẽ tôi cũng sẽ làm như vậy bởi vì gần như không thể phân biệt được tranh của Pollock với cái tạp dề vấy màu của tôi.
Đây là toàn bộ cái tạp dề của Robert. Khi ra đề bài cho sinh viên, ông crop đoạn phía trên lại thành 1 bức tranh.
“Vậy ai sẽ xác định phẩm chất?” là một thách thức khác mà tôi gặp phải. Nếu chúng ta thành thực về trí tuệ, tất cả chúng ta đều biết những tình huống nào cần ghi nhận và phụ thuộc vào sự giám định chuyên nghiệp. Hãy lấy ví dụ thi Olympic trượt băng nghệ thuật, nơi mà sự xuất sắc nghệ thuật được đánh giá bởi các chuyên gia trong lĩnh vực này. Rõ ràng bạn sẽ do dự trước một thí sinh ngã lăn quay trên sân băng rồi yêu cầu tiết mục của anh ta phải được sánh ngang với tiết mục của một vận động viên hoàn hảo nhất.
Chẳng những chất lượng bị giảm sút, mà đề tài cũng đi từ sự thăng hoa tới rác rưởi. Ở nơi mà trước kia các nghệ sĩ từng dùng tài năng của mình thể hiện những khung cảnh có giá trị và mang tính toàn vẹn từ lịch sử, văn chương, tôn giáo, thần thoại… Ngày nay nhiều nghệ sĩ chỉ đơn thuần dùng nghệ thuật của họ để ra tuyên ngôn, thường là không có gì hơn một giá trị gây sốc. Các nghệ sĩ trong quá khứ đôi khi cũng ra tuyên ngôn, nhưng không bao giờ sự xuất sắc thị giác trong tác phẩm của họ phải trả giá cho việc đó.
Không chỉ nghệ sĩ là những người có lỗi. Cái gọi là cộng đồng nghệ thuật cũng có lỗi ngang như vậy: các giám đốc bảo tàng, các chủ gallery, và các nhà phê bình đã khuyến khích và tạo điều kiện tài trợ cho những thứ rác rưởi này. Chính họ là những người đã bênh vực loại tranh xịt sơn lên tường (grafitti) và gọi đó là thiên tài, ủng hộ sự tục tĩu và coi đó là đầy ý nghĩa. Thực chất, họ chính là những ông vua cởi truồng của nghệ thuật, bởi lẽ còn ai khác bỏ ra 10 triệu dollars cho một hòn đá và nghĩ đó là nghệ thuật?
Nhưng tại sao chúng ta phải là nạn nhân cho tất cả thứ thị hiếu tồi tệ đó?
Chúng ta không là nạn nhân. Bởi chúng ta có thể thay đổi.
Suy cho cùng, thì một gallery nghệ thuật cũng chỉ là một nơi kinh doanh như bất kỳ nơi kinh doanh nào khác. Nếu sản phẩm làm ra không thể bán được, nó sẽ không được làm ra nữa. Chúng ta cũng có thể ủng hộ các tổ chức như The Art Renewal Center (Trung tâm làm mới nghệ thuật), trung tâm này hoạt động nhằm khôi phục các chuẩn mực khách quan của thế giới nghệ thuật. Và chúng ta có thể ủng hộ việc giảng dạy môn thưởng thức nghệ thuật cổ điển trong các trường học.
Hãy tuyên dương những thứ chúng ta biết là hay là tốt và phớt lờ những gì không phải như thế.
Tiện thể nói luôn, cái nền trắng các bạn đang nhìn thấy sau lưng tôi không đơn thuần chỉ là một bảng trắng đâu nhé. Đó là một bức hoạ thuần trắng của một hoạ sĩ sáng giá có tên Robert Rauschenberg tại Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại San Francisco.
Tôi là Robert Florczak làm việc cho Đại học Prager.
© Robert Florczak
Bản dịch của Nguyễn Đình Đăng
Hiệu đính: son.le
Toàn bộ bài giảng này của ông có thể xem “Ở đây”
Robert Florczak (sinh năm 1950): là hoạ sĩ, nhà minh hoạ người Mỹ, hiện đang giảng dạy tại Đại học Prager.
Robert Florczak tốt nghiệp hội họa tại ĐH Cooper Union ở New York, từng giảng dạy hội hoạ tại Art Institute of Philadelphia, Laguna College of Art and Design, và San Francisco Academy of Art University. Ngoài việc giảng dạy, Robert Florczak còn là hoạ sĩ chuyên nghiệp trong các lĩnh vực hội hoạ, quảng cáo, giải trí và xuất bản với 40 năm thâm niên. Trong số những người sưu tập tranh của ông có các nghệ sĩ như Mel Gibson, Michael Jackson, Whoopi Goldberg, Jimmy Stewart
No comments:
Post a Comment