( nhân một cuộc lại luận bàn) NAM DAO
Thật khổ. Ngày Xuân, định hầu chuyện
vui, nhưng chẳng được. Vì cái chuyện
đang râm ran, chuyện trí thức làng Vũ Đại. Hẳn làng này nhiều người biết, có
dịp tham quan, và đôi khi chuyện trò với những nhân vật làng. Nào Bá Kiến, nào
Chí Phèo, nào Thị Nở. Nhưng ít người tiếp xúc với Mõ.
Mõ làng Vũ Đại trạc trung tuần, nhỏ thó,
gầy guộc, nói thì nhướng mắt, vênh mặt,
nhưng chỉ vì hai cái nỗi bẩm sinh. Một là mắt kém. Hai là thấp bé,
không vênh mặt để người đối thoại thấy
dung nhan mình thì bị kết là thiếu trung thực, thành khẩn. Mà vênh thì...Tai
ương thế đó, ai bảo Tạo Hoá đã lỡ sinh ra một con người dị dạng, vừa xấu xí, vừa dễ bị hiểu lầm...Nhưng cái gì
khiến Mõ liên quan đến Trí Thức. Và lại là tầng lớp trí thức thời hiện đại
trong khi cái làng Vũ Đại có một Mõ vốn đã xa xưa. Làng xa xưa truyền thống
khi nào cũng có nhân vật Mõ này, kể
cả làng Vũ Đại do ông Nam Cao làm giấy
khai sinh. Thêm dăm ba nhân vật cũng rất
truyền thống: ông Xã, ông Lý và anh Trương tuần. Khỏi cần nói, họ đều có những
liên hệ mật thiết với Bá Kiến.
Dân làng Vũ Đại hỏi, trí thức là gì? Làm
gì? Ăn nói thưa gủi ra sao? Làng ta thật có một tầng lớp trí thức không? Tầng
lớp này, nếu có, liệu có thể coi như là tầng lớp tinh hoa (intelligentsia) của
làng không? Ôi thôi, những câu hỏi này
sinh ra từ ‘’vấn nạn’’ truyền thông thời
thế giới phằng phẳng. Châm ngòi là nhà văn Phạm thị Hoài [i],
người đã từng gọi trí thức phò chính thống là trí thức quan văn. Thêm một lần, nhà văn lại sáng tạo ra cụm từ
‘’ đối lập trung thành’’, chỉ những
người phản biện (nghĩa là nói
ngược) trong những khuôn khổ không đụng đến cốt tủy sự tồn tại của tính thống soái chính trị nằm lù lù trong
làng Vũ Đại. Nghĩa là chớ đụng đến quyền uy của bộ tứ Xã, Lý, Trương tuần và (
mới đây, nhất là) Bá Kiến. Ngày chưa xa lắm, có Mõ nhưng Mõ chỉ ú ớ rao lại
những lời lẽ cấp trên thông qua, tên là
nghị quyết. Hiện thời, bộ tứ ngày một hủ hóa, dân làng Vũ Đại rục rịch lời nọ tiếng kia. Không ai đến chặn họng, thì
nói. Những người phản biện làm Mõ tân thời. Họ vạch ra những yếu kém trong Giáo
dục, Y tế, Quản lý Tài Nguyên, Bảo vệ biên cương... Họ cũng nêu lên sự cần
thiết của Tam quyền phân lập (mong chống tham nhũng!), sửa đổi Hiến Pháp, đòi quyền Tự do Ngôn luận và
Tư tưởng. Những Mõ đảng viên ĐCSVN thì rụt rè ‘’xin’’ nới cho chút dân chủ nội bộ. Họ ở trong hệ thống,
và nói cho chính xác, họ đề đạt những cải cách nhằm tân trang môi má cho hệ
thống mỹ miều hơn.
Muốn thế, họ nói phải có lý luận. Lý
luận cho sắc bén thuyết phục, họ phải có kiến thức. Mõ tân thời đi học, có kẻ
có học hàm học vị, kiếm sống bằng ngành nghề chuyên môn. Có Mõ tự học, trau dồi
kiến thức, và qua những thành tựu họ
được dân làng trọng vọng gọi là nhà văn,
nhà báo, nhà...nọ nhà kia. Nói chung, dân làng gọi họ là trí thức. Nhưng
không phải là Mõ ắt ai cũng làm cái công
việc phản biện mong góp phần vào việc lèo lái xã hội làng ta. Hơn kiến thức, họ
phải có dũng khí nói lên điều có thể nói được trong những điều kiện o ép của một hiện thực ngặt nghèo. Bộ tam quyền
hợp nhất Xã, Lý, Bá sẵn sàng dùng hèo anh Trương tuần để ổn
định dư luận. Mõ nào ớn lạnh, trùm chăn, dân làng gọi là ông trí thức câm như
hến im như thóc. Mõ nào còn hăng, phản biện nhằm hướng dẫn dư luận trong làng
về những gì Mõ thấy hợp lý hơn, tốt đẹp
hơn, làng Vũ Đại gọi họ là trí thức chịu chơi phản biện. Ngôn ngữ sang cả hơn,
loại này là trí thức dấn thân, chữ của những
J.P. Sartre, rồi N. Chomsky....
Kẻ trong nước, người hải ngoại,
tầng lớp Mõ này mang đặc thù ‘’ ăn cơm nhà vác tù và hàng tổng’’. Khi đi từ đầu
làng đến cuối thôn rao và giảng, Mõ phản biện cẩn thận giới hạn lời lẽ mình
trong cái khuôn cải lương cải cách, tránh không kêu dân làng làm cách mạng vùng lên và lật đổ bộ tứ quyền
uy. Đối lập, dĩ nhiên tí ti. Nhưng để tồn tại, đành trung thành nháy nháy. Chiến thuật giai đoạn này khiến ông Bá, ông
Lý không thể sai anh Trương ồ ạt xử dụng
hèo ( tên mới là roi điện), chỉ đáp lại phản biện bằng sự im lặng khinh khi. ‘’Đối lập trung
thành’’ như thế cũng nhục, nhưng không
thể khác được. Và sự ‘’lạc quan
vô tận’’, chữ của nhà văn Phạm thị Hoài,
nếu có thì... đó chỉ là thuộc tính sìu sìu ển ển của một nền văn hóa ca
ngợi dân làng Vũ Đại giẻo như tre yểu điệu múa may trong gió dữ. Ấy, nếu giẻo
thế mà giữ được gốc thì ‘’cũng tốt
thôi’’. Nhưng e đây mới chính là cái lạc quan tếu vô tận. Thượng bất chính, hạ tắc loạn. Cái gốc đạo lý đang bị
đánh bật ra khỏi con người. Cứ đọc tin như học trò đánh thầy, con giết cha, mẹ
mang con đi bán...thì ôi thôi!
Mới vừa rồi, lại thêm một cơn Tsunami
trong tách trà Thiết quan âm. Số là GS kiệt xuất Ngô Bảo Châu [ii]
cho là không có phản biện thì xã hội chết lâm sàng. Nhưng ông lại nêu vấn đề trách nhiệm của những phản biện với
cộng đồng, và cảnh báo (?!) nguy cơ phong trào lạm dụng phản biện để được phong
‘’hàm’’ trí thức [iii]. Thế là cộng
đồng Mõ rêu rao ‘’ con người tự do thành
chú cừu thông thái’’, đưa ngay ông từ vị thế một nhà Toán học sáng láng ‘’ không có lề’’ sang chỗ chú cừu con ‘’lề phải ‘’. Kinh thật. Châm trích, chòng ghẹo, mạ
lị...nhiều khi khó thật biết động cơ đằng sau. Nhưng hệ quả
là Mõ làng ta nhộn nhạo, chia rẽ, khiến quyền bính đương ngự trị tha hồ vỗ tay
khoái chí. Và dĩ nhiên, thế thì chẳng mấy vui buổi trời đất vào Xuân.
Bước khỏi vũng lầy làng Vũ Đại ngày đầu năm, cùng hướng mắt
nhìn bốn biển trong ba năm qua thì, khổ thay, lắm chuyện trên thế giới này cũng
cần phản biện. Môi trường bị hủy hoại, những
tập đoàn tài chính Âu -Mỹ trở thành cướp ngày, tiếp nối
mùa xuân Ả Rập có thể sẽ có một mùa đông Hồi giáo chính thống với khả
năng Thánh chiến tạo đụng độ giữa những nền văn minh kiểu civilization clash theo Huntington, kinh tế toàn thế giới xuống dốc
và, eo ôi, ông Trung Quốc đang hùng hổ dướn người bay lên như Rồng vẫy đuôi ngay cạnh Hữu Nghị
quan, dương móng vờn cợt Biển Đông đổi
tên thành biển Nam Hải...Kinh tế và chính trị toàn cầu, như chuyện làng Vũ Đại
ta, cũng lại cần tái cấu trúc....Thôi, trí thức ở đâu phản biện ở đó, và xin
chúng ta cùng hô ‘’ Mõ trên toàn thế giới nhỏ xíu phẳng phằng phăng này, hãy
đoàn kết lại!’’. Hô như thế là hô cho cả Mõ làng Vũ Đại ta, quê hương Chí Phèo,
Thị Nở, nơi có cái lò gạch cũ. Xin đạo văn [iv] ( trích và có bổ sung ):
Sáng tinh mơ, anh thả ống lươn nhặt được
một đứa bé mới đẻ đùm trong cái váy đụp vứt ở lò gạch cũ. Anh đem về cho người đàn bà góa mù, bà này bán
lại cho bác phó Cối. Bác cưu mang nó, đặt tên là Chí. Khi bác phó Cối chết,
thằng bé bơ vơ, lớn lên như cây cỏ, và mãi năm 18 tuổi đi làm tá điền cho Bá
Kiến. Vợ ba Bá Kiến bắt Chí xoa bụng đấm lưng... Bá Kiến ghen, lập mưu khiến
một hôm Chí Phèo bị bắt giải lên huyện… Đi tù bảy, tám năm sau, Chí trở lại
làng. Về hôm trước thì chiều hôm sau hắn xách vỏ chai đến thẳng nhà Bá Kiến gây
sự. Xô xát với Lý Cường, hắn đập vỏ chai, rạch mặt kêu trời ăn vạ. Mấy hôm sau,
Chí Phèo đốt quán bà bán rượu... Hắn mang theo một con dao nhọn đến đòi giết Cụ
Bá để đi ở tù. Tránh né và rồi nói khích, cụ đã sai được Chí Phèo đến nhà đội
Tảo đòi 50 đồng bạc nợ cho cụ. Chẳng phải
đổ máu, hắn đã đòi được nợ đem về. Cụ Bá cho hắn 5 đồng và bán cho hắn 5
sào vườn ngoài bãi sông mới cắm thuế của một người làng. Hắn trở thành anh đầy tớ chân tay mới của Bá
Kiến, chuyên đâm thuê chém mướn... Hắn đập đầu, rạch mặt, chửi bới, dọa nạt... trong lúc say rượu. Say mãi, say bí tỉ, hắn
chửi trời, chửi cả làng Vũ Đại, chửi con mẹ chết tiệt nào đẻ ra hắn cho hắn
khổ...
Tình cờ một đêm trăng, Chí Phèo lần vô
nhà Tự Lãng, tên hoạn lợn kiêm nghề thầy cúng. Hai đứa uống hết 3 chai rượu.
Hết rượu, Chí lảo đảo đi về lều. Hắn gặp Thị Nở đang há hốc mồm ngủ dưới trăng.
Hắn ôm chầm lấy thị, ăn nằm với thị. Gần sáng Chí bị cảm, hắn được Thị Nở,
người đàn bà xấu đến ma chê quỷ hờn cho ăn cháo hành. Cũng là lần đầu tiên hắn
được ăn cháo do bàn tay một người đàn bà nấu cho. Hắn bâng khuâng nhớ lại một
thời trai trẻ, những giấc mơ xưa, và hắn
muốn cùng thị xe duyên. Chí Phèo thèm trở thành người lương thiện, vợ con đàng hoàng. Thị Nở xin phép bà cô lấy chồng nhưng bị bà xỉa xói.
Thị ton ton chạy về trút
giận dữ lên đầu người tình rồi bỏ đi. Chí Phèo ngẩn mặt , chạy theo Thị
Nở. Hắn bị thị giúi cho ngã lăn xuống
đất. Toan đập đầu ăn vạ nhưng hắn chưa thật say. Và hắn lại uống, uống thêm
chai nữa, càng uống càng tỉnh. Hắn nay biết kẻ nào đã dồn hắn vào con đường bất
lương. Đến nhà Bá Kiến với con dao ở thắt lưng, hắn đòi lại lương thiện. Chém
chết Bá Kiến, hắn đâm cổ tự sát...
Truyện Chí Phèo của Nam Cao kết bằng
hình ảnh Thị Nở nhìn nhanh xuống bụng mình, và thoáng chợt
thấy một cái lò gạch cũ bỏ hoang.
Để đỡ bức xúc, mời các bạn thư giãn đọc
postscript do tôi bịa ra, với lời xin nhà văn Nam Cao thứ cho cái tội lam nham cắt dán văn bản kiểu hậu
hiện đại:
Thị Nở hạ sinh được
một đứa con trai. Mặc dân làng Vũ Đại dè bỉu, thị nuôi con, bắt đi học.
Trong chiến tranh, nó nhập ngũ, lên đến Thượng Tá rồi mới về hưu. Năm nào, cứ đến Tết, ông Thượng Tá
lại dẫn vợ và một đứa con trai trạc mười ba mười bốn về thăm Thị Nở. Nay
lưng còng, mặt mũi nhăn nheo, nhưng cụ Nở so ra trông còn đỡ xấu hơn thời con
gái. Gia đình bốn người đi lại cái lò
gạch cũ, cạnh đó là nơi xưa Thị Nở chôn cất Chí Phèo. Họ khệ nệ hương hoa, và
bưng theo một chai rượu thật hoành tráng. Cụ Nở bảo đứa cháu:
-
Mộ ông mày đây,
cúi xuống nhặt cỏ cho ông đi cháu!
-
Thôi bà ơi, cháu sợ rắn lắm...
-
Cháu không nghe thấy tiếng xe cào, xe ủi
đất đang chạy rầm rầm kia à...Rắn nào còn dám ở đây!
Ông Thượng Tá nhìn quanh, hỏi:
-
Bu ơi, họ đền bù có khá không?
-
Tao nghe nói là dân khiếu nại lên đến
Trung Ương nhưng chưa ăn thua gì. Ủy Ban ở đây họ đã làm hợp đồng xử dụng đất
với một công ty bên Quảng Châu rồi, bảo là tình thế không đảo ngược được nữa,
có ăn vạ thì cũng vậy. Bà cụ thở dài, mơ màng - ngày còn sống, ăn vạ là bố mày
đập chai rượu lấy mảnh cào cho nát mặt ra mà cũng chẳng ăn thua gì...Những Bá
Kiến với Lý Cường lúc nào cũng bình chân
như vại thôi! Này cháu, nhặt cỏ với bà đi...
Thằng bé toe toét:
-
Nhặt thì bà thưởng cho cháu cái gì nào?
-
Mày muốn gì, cứ nói bà biết...
-
Cháu muốn một khẩu súng. Súng hoa cải [v], bà ạ!
Nam Dao
ngày 2 Tết Nhâm
Thìn
[ii] http://tuoitre.vn/Tuoi-tre-cuoi-tuan/Van-de-Su-kien/474615/Giao-su-Ngo-Bao-Chau-Ban-tre-van-day-niem-tin-tuong-lai.html
[iii]
Từ trí thức này có nguồn gốc sâu xa, mời bạn tham khảo bài tiểu luận của
Thái Kim Lan (2008) http://tiasang.com.vn/Default.aspx?tabid=62&CategoryID=3&News=36
[iv] http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%AD_Ph%C3%A8o
[v] Súng này trở thành nổi tiếng sau vụ
cưỡng chế đất ở Tiên Lãng.
No comments:
Post a Comment