LÁ XANH: DỊCH THƠ APOLLINAIRE

Chân dung APOLLINARE với Nàng Thơ do Henri ROUSSEAU vẽ.

LE PONT MIRABEAU do nhà thơ Apollinaire sáng tác năm 1912 là một trong những bài thơ Pháp được biết đến nhiều nhất. Nằm trong các sách giáo khoa về văn học Pháp ở t.k.20, học trò trường Tây không ít người đã thuộc lòng bài thơ trước khi thi đỗ tú tài.
Đây là một bài thơ vần điệu không quá một trang giấy in, gồm bốn đoạn với một điệp khúc lặp đi lặp lại và mang hình thức thơ mới vì trọn bài không một dấu chấm phẩy. Thuộc loại thơ hoài cảm (élégiaque) đượm chất lãng mạn, bài tình ca này thương tiếc mối duyên giữa nhà thơ và Marie Laurencin. Trong lúc ngày tháng trôi đi vô tâm như nước sông Seine dưới mấy chân cầu, thi sĩ bất động trong ý thức về mất mát và niềm hạnh phúc còn vấn vương trong ký ức.

Có lẽ Phạm Công Thiện là người giới thiệu đầu tiên bài Le Pont Mirabeau cho độc giả VN. Với một chương dài Tình Yêu trong thơ Apollinaire trong cuốn tùy bút-biên khảo Ý Thức Mới trong văn nghệ và triết học ( An Tiêm xuất bản năm 1964 ở Sài Gòn ) , tác giả đã dịch nghĩa và bình phẩm bài thơ này. Sau đây là các trích đoạn ( được biên tập đánh dấu thứ tự để tôn trọng nguyên bản bài thơ tiếng Pháp );

“ Bài Le Pont Mirabeau nằm trong truyền thống thi ca trữ tình Pháp:

I. Sous le pont Mirabeau coule la Seine

Dưới cầu Mirabeau sông Seine chảy

Apollinaire đứng nhìn dòng sông Seine trôi chảy và thi nhân đau đớn khắc khoải sống lại dĩ vãng và những mối tình xưa :

Sous le pont Mirabeau coule la Seine

Et nos amours

Faut-il qu’il m’en souvienne.*

…..

… Đoạn thơ hay nhất trong bài…là đoạn này :

II. Les mains dans les mains restons face à face

Tandis que sous

Le pont de nos bras passe

Des éternels regards l’onde si lasse

Vienne la nuit sonne l’heure

Les jours s’en vont je demeure

Tay trong tay mặt hãy nhìn mặt

Đang lúc dưới

Cầu của những cánh tay đôi ta lướt dòng

nước mệt mỏi của những thoáng nhìn thiên thu.

Hãy để đêm về giờ điểm

Ngày trôi tôi vẫn còn đây.

Thi nhân nhớ lại ngày xưa cũng nơi đây, thi nhân cùng người yêu âu yếm nhau, tay trong tay, mặt đối mặt, đang lúc ấy cánh tay của hai người choàng qua như một cây cầu (“le pont de nos bras”) và dưới cầu tay ấy những thoáng nhìn thiên thu của đôi tình nhân không khác gì dòng nước mệt mỏi lướt chảy dưới cầu ( “l’onde des éternels regards”).

III. L’amour s’en va comme cette eau courante

L’amour s’en va

Comme la vie est lente

Et comme l’Espérance est violente

Vienne la nuit sonne l’heure

Les jours s’en vont je demeure

Tình yêu trôi đi như dòng nước chảy. Tình yêu trôi đi, cuộc đời chậm chạp, hoài vọng mãnh liệt. Đêm đến; giờ điểm, thời gian trôi chảy, chỉ còn thi nhân ở lại bên cầu thương dĩ vãng. Chẳng biết có chịu ảnh hưởng Apollinaire hay không mà Hoài Khanh cũng có những lời thơ tuyệt tác có thể khiến ta nhớ những câu của Apollinaire.

Rồi em lại ra đi như đã đến

Dòng sông kia cứ vẫn chảy xa mù

Ta ngồi lại bên cầu thương dĩ vãng

Nghe giữa hồn cây cỏ mọc hoang vu.

Mỗi nhà thơ mang một giọng điệu riêng. Nhưng ta có thể lấy câu “ta ngồi lại bên cầu thương dĩ vãng “để giải thích câu “je demeure” của Apollinaire. Câu “je demeure” …trở nên bất hủ; ý nghĩa cô đọng súc tích mông lung vô cùng, ta muốn hiểu thế nào cũng được. Thời gian trôi đi mất, chỉ còn nỗi khổ triền miên ở lại cùng tôi ?

Bài Le Pont Mirabeau chấm dứt thật tê tái thê lương:

IV. Passent les jours et passent les semaines

Ni temps passé

Ni les amours reviennent

Sous le pont Mirabeau coule la Seine

Vienne la nuit sonne l’heure

Les jours s’en vont je demeure

Ngày đi, tháng đi, năm đi, những tuần lễ trôi đi, thời gian bên ngoài trôi đi mất, chỉ còn thời gian bên trong tâm tưởng là không đi và những mối tình cũng không trở lại (“Ni les amours reviennent”) và nước sông Seine vẫn “xuôi lạnh một dòng sầu” dưới cầu Mirabeau để cho “mấy mầu thời gian” trôi đi mất và chỉ còn lại thi nhân đứng nhìn con sông xa nguồn mà tê tái (“je demeure”)

Nước xuôi lạnh một dòng sầu

Biết về đâu hỡi mấy mầu thời gian.

HOÀI KHANH

Như chúng ta vừa thấy, Phạm Công Thiện đã dịch sát nghĩa và diễn giải với nhiều cảm xúc bài Le Pont Mirabeau của Apollinaire. Để đào sâu ý nghĩa bài thơ, ông cũng trích nhiều câu từ các nhà thơ hiện đại VN như Đoàn Phú Tứ, Hoài Khanh, Hoàng Trúc Ly…để phụ họa với nhà thơ Pháp. Nhưng ông đã không cống hiến một bản dịch nghệ thuật trau chuốt cho bài thơ lừng danh này; cũng có thể ông chỉ muốn làm nhiệm vụ của một người giới thiệu và bình phẩm nó.

Mới đây vào dịp năm cùng tháng tận kèm mối ám ảnh năm tháng trôi nhanh, Nam Dao và tôi đã nhắc lại với nhau mấy câu quen thuộc của Apollinaire : passent les jours…passent les semaines…ni temps passé ni les amours reviennent…Nổi hứng bất chợt, Nam Dao đã chịu khó lao động trí óc để gửi cho tôi một bản dịch đẹp mà ông bạn nói là “phỏng dịch” bài Le Pont Mirabeau. Ông bạn đâu ngờ rằng tôi cũng có một bản dịch nháp từ lâu bỏ trong ngăn kéo. Thế là Apollinaire cùng lúc được hai nhà thơ giao chỉ chăm sóc tận tình.

Bản dịch dưới đây của Nam Dao vừa phóng khoáng vừa tài tử. Ở vài chỗ dịch giả đã không bám sát nghĩa nguyên tác mà để cho cảm hứng ngôn từ lôi đi;

Cầu Mirabeau

Dưới cầu Mirabeau

nước sông Seine

trôi như tình ta đôi lứa

Em có nhớ chăng

niềm vui đến

sau là những nỗi buồn

Đêm đã về

chuông điểm báo giờ

Ngày tháng trôi

nhưng tôi không đi

Tay trong tay

mặt đối mặt

dưới chân cầu quàng vòng tay ôm

nhìn sâu trong mắt

những gợn sóng chán chường

Đêm đã về

chuông điểm báo giờ

Ngày tháng trôi

nhưng tôi không đi

Tình rồi qua như nước sông trôi

Tình qua đi

Đời dường chựng lại

Nhưng lửa hy vọng

vẫn cứ cháy bùng

Đêm đã về

chuông điểm báo giờ

Ngày tháng trôi

nhưng tôi không đi

Ngày trôi qua,

tuần trôi qua

Thời gian không trôi,

tình nào trở lại

Dưới chân cầu Mirabeau

nước sông

vẫn thế cứ trôi

Đêm đã về

chuông điểm báo giờ

Ngày tháng trôi

nhưng tôi không đi

Sau cùng là bản dịch của tôi, vừa cố gắng sát nghĩa vừa nương theo ngữ điệu tiếng Việt. Ban đầu tôi dịch “ je demeure” thành “tôi chẳng chuyển di” là vì nhu cầu hài âm với cước vận đi trong cụm từ tháng ngày đi. – dù không hoàn toàn vừa ý với từ hán-việt chuyển di **. Bản dịch nháp được vài bạn thơ góp ý, đề nghị thay chuyển di bằng từ ngữ khác. Suy đi nghĩ lại, tôi tìm ra đáp số cho cách dịch câu thơ then chốt les jours s'en vont - ngày tháng trôi - je demeure - tôi vẫn là tôi - diễn tả tâm trạng u hoài của thi sĩ gặm nhấm ký ức bên rìa năm tháng.

LE PONT MIRABEAU

dưới cầu Mirabeau

các cuộc tình trôi với sông Seine

niềm vui lúc nào cũng đến sau sầu não

nhắc làm chi, nhớ làm gì

đồng hồ điểm giờ

đêm lại đến

ngày tháng trôi

tôi vẫn là tôi

mặt nhìn mặt, tay nắm tay

bên tôi em ở lại

hai cánh tay nối một nhịp cầu

dưới đó lượn lờ uể oải

những ánh mắt nhìn nhau không thôi***

đồng hồ điểm giờ

đêm lại đến

ngày tháng trôi

tôi vẫn là tôi

tình trôi như dòng sông kia chảy

tình trôi ôi tình trôi

cuộc đời hỡi, sao mà chậm thế

hy vọng thì hung hãn quá, em ơi

đồng hồ điểm giờ

đêm lại đến

ngày tháng trôi

tôi vẫn là tôi

ngày qua rồi tuần qua

thời gian qua và tình không trở lại

dưới cầu Mirabeau dòng Seine vẫn chảy

đồng hồ điểm giờ

đêm lại đến

ngày tháng trôi

tôi vẫn là tôi

Năm cũ sắp tàn. Trong mấy ngày này, mời các bạn đọc lại bài Le Pont Mirabeau để cùng nhau hồi tưởng năm tháng qua với các mối tình mà thi nhân cũng như chúng ta đã từng một lần trong đời nếm vị buồn vui và mang theo mình suốt kiếp người.

CHÂN PHƯƠNG

CHÚ THÍCH

* Khi trích đoạn thơ này, Phạm Công Thiện bỏ sót một dòng:” La joie venait toujours après la peine” ,”niềm vui bao giờ cũng đến sau nỗi buồn”.

** Bạn đọc rành Anh ngữ có thể so sánh cách dịch điệp khúc bài thơ của A.S. Kline (a), và Richard Wilbur (b);

(a) Comes the night sounds the hour

The days go by I endure

(b Let night come on bells end the day

The days go by me still I stay

( trên internet, tìm Richard Wilbur – Le Pont Mirabeau; và A.S. Kline –poetryintranslation.com).

*** Les éternels regards - Phạm Công Thiện dịch thành những thoáng nhìn thiên thu. ÉTERNEL theo tôi trong bài này có nghĩa : đôi mắt người tình nhìn nhau đắm đuối không rời.

Bài LE PONT MIRABEAU trong bộ sách giáo khoa của Lagarde và Michard.

Sunday, December 29, 2013

DỊCH THƠ APOLLINAIRE