CHÂN PHƯƠNG NÓI VỀ DỊCH THƠ

Trước khi nổi đình nổi đám với tiểu thuyết Les Particules Elémentaires (1998), Michel Houellebecq từng là thi sĩ... Được nhà thơ Michel Bulteau khuyến khích, ông đã cho đăng những bài thơ đầu trên Nouvelle Revue de Paris do Bulteau chủ biên vào năm 1985. Tập thơ đầu tay của ông, La Poursuite du Bonheur(1992), về sau đã được giải thưởng thơ Tristan Tzara.

Cả chục năm trước, tình cờ một ngày hè đi dạo các chợ phiên ở Cabourg vùng Normandie (nơi Proust từng nằm viết A la recherche du Temps Perdu), tôi đã mua được La Poursuite du Bonheur (Truy tìm Hạnh phúc) trong mớ sách báo đĩa nhạc cũ. Mấy tháng nay, theo dõi vụ tranh luận dịch thuật quanh cuốn Bản Đồ và Vùng Đất trên Tiền Vệ, tôi chợt nhớ đến tập thơ này và mang ra đọc chơi; đồng thời so sánh phong cách Michel Houellebecq trong thi ca và tiểu thuyết.

Để thay đổi không khí và cống hiến các bạn một phút giải khuây bên lề “Vụ Án Dịch Thuật” tôi chọn dịch hai bài thơ sau đây vì chúng phần nào thể hiện khẩu khí và nhân sinh quan quen thuộc với các độc giả tiểu thuyết của Michel Houellebecq. (Nhiều bài khác cũng tiêu biểu hay đặc sắc hơn nhưng chúng quá dài!)

LES ALGÉBRISTES

Ils flottaient dans la nuit près d’un astre innocent,

Observant la naissance du monde,

Le développement des plantes

Et le foisonnement impur des bactéries;

Ils venaient de très loin, ils avaient tout leur temps.

Ils n’avaient pas vraiment

D’idées sur l’avenir,

Ils voyaient le tourment

Le manque et le désir

S’installer sur la Terre

Au milieu des vivants,

Ils connaissaient la guerre,

Ils chevauchaient le vent.

Ils se sont rassemblés tout au bord de l’étang;

Le brouillard se levait et ranimait le ciel.

Souvenez-vous, amis, des formes essentielles;

Souvenez-vous de l’homme. Souvenez-vous longtemps.

Nội dung bài thơ này không có gì khó hiểu đối với ai có trình độ tiếng Pháp bậc Trung học. Đặc biệt chẳng có thành ngữ hay dụ pháp rắc rối. Hình thức vần điệu cũng dựa vào thi luật qui ước: alexandrins (12 âm tiết), octosyllabes (8 âm tiết). Đoạn giữa là những câu alexandrins cắt đôi là 6x2 âm tiết (Ils n’avaient pas vraiment / D’idées sur l’avenir). Phần lớn các câu thơ chấm dứt với cước vận, trừ đoạn đầu tương đối tự do.

Nói tóm, ai đọc hiểu tiếng Pháp đều có thể dịch sang văn xuôi. Điều thú vị ở đây là chuyển tải nội dung gốc sang ngữ điệu Việt như thế nào để người đọc vẫn cảm được cái hay đẹp của ngôn ngữ thơ.

                  CÁC NHÀ ĐẠI SỐ HỌC

                  Trôi trong đêm cạnh một vì sao vô tội,

                  Họ quan sát thế giới ra đời,

                  Các thứ vi trùng ô tạp lúc nhúc

                  Cùng thảo mộc nảy nở sinh sôi;

                  Họ đến từ cõi xa xôi, họ không cần gì nóng vội.

                  Thật tình họ chẳng có ý kiến về tương lai,

                  Họ đã thấy ưu phiền, thiếu thốn và ham muốn

                  Trú ngụ giữa những sinh linh trên Quả Đất,

                Họ đã biết mùi binh lửa. Họ từng cưỡi gió cưỡi mây.

                  Ngay sát bờ ao họ tụ lại với nhau;

                  Bầu trời sinh động hẳn nhờ sương mù dâng cao.

                 Này bằng hữu, hãy nhớ những hình thể bổn nguyên;

                  Hãy nhớ con người. Nhớ, nhớ mãi đừng quên.

II.

LA DISPARITION

Nous marchons dans la ville, nous croisons des regards

Et ceci défini notre présence humaine;

Dans le calme absolu de la fin de semaine,

Nous marchons lentement aux abords de la gare.

Nos vêtements trop larges abritent des chairs grises

À peu près immobiles dans la fin de journée;

Notre âme minuscule, à demi condamnée,

S’agite entre les plis, et puis s’immobilise.

Nous avons existé, telle est notre légende;

Certains de nos désirs ont construit cette ville

Nous avons combattu des puissances hostiles,

Puis nos bras amaigris ont lâché les commandes

Et nous avons flotté loin de tous les possibles;

La vie s’est refroidie, la vie nous a laissés

Nous contemplons nos corps à demi effacés,

Dans le silence émergent quelques data sensibles.

                  TIÊU VONG

                  Đi trong thành phố, ánh mắt chạm nhau

                  Giữa cõi người ta gọi là có mặt;

                  Vào lúc cuối tuần yên tĩnh tuyệt đối,

                  Chúng ta bước chậm quanh quẩn nhà ga.

                  Quần áo quá khổ che da thịt xám

                  Hầu như bất động vào phút ngày tàn;

                  Linh hồn nhỏ nhoi, nửa tù nửa tội,

                  Dưới nếp y phục cựa quậy, rồi thôi.

                  Chúng ta từng hiện hữu, nói theo truyền thuyết;

                 Một vài khát vọng của ta đã dựng thành phố này lên

                  Ta từng chống trả các thế lực thù địch,

                  Rồi cánh tay ốm yếu, ta đã buông lơi điều khiển

                  Chúng ta trôi giạt xa mọi điều khả dĩ;

                  Cuộc sống lạnh dần, cuộc sống bỏ rơi ta

                  Chúng ta ngắm hình hài mình nhoà nhạt,

                  Trong cõi lặng thinh hiện hình vài thứ data.

Cũng như bài trên, dịch bài thơ này đòi hỏi am tường ngữ điệu tiếng Việt, phần nào nương theo thể luật của các khổ 8 hay 9 chữ. Và dùng cả yêu vận lẫn cước vận để tạo nhịp thơ với các âm điệu thuận tai. Dịch thơ, nhất là vần điệu , cần có ngón nghề của phù thuỷ về cả ngữ pháp cùng ngữ điệu. Người dịch phải vô cùng linh động khi dịch thơ; các tay đầu bếp (chữ của Trần Thiện Đạo) quen dịch mot à mot khôn hồn nên tránh xa.

Dĩ nhiên hai bài thơ dịch này chỉ là một exercise de traducteur, không dám bảo là hoàn hảo! Nếu rành tiếng Pháp,một nhà thơ Việt Nam khác có thể bùa phép ngôn từ ra một version mới nghệ thuật hơn. Tóm lại, dịch thuật là một trò chơi hào hứng và không có kết thúc.

Dimanche-sur-Mer, 20-5-2012

-------------