NHÀ THƠ DIỄM CHÂU

Diễm Châu – những bài thơ ngày cũ

HUỲNH NHƯ PHƯƠNG

         

           Nhà thơ, dịch giả Diễm Châu (1937 – 2006) là một trong những nghệ sĩ tài hoa lặng lẽ nhất ở miền Nam những năm chiến tranh.

          Diễm Châu tên thật là Phạm Văn Rao, sinh năm 1937 tại Hải Phòng. Vào Nam năm 1953, ông theo học và tốt nghiệp Đại học Sư phạm Sài Gòn, ra trường dạy Anh văn, từng đi tu nghiệp tại Đại học Indiana, Hoa Kỳ, và có thời gian làm giám đốc một trung tâm sinh ngữ thuộc Viện Đại học Sài Gòn.

          Sự nghiệp văn học, báo chí và xuất bản của Diễm Châu thời trẻ gắn liền với hoạt động của nhóm trí thức khuynh tả ở miền Nam. Từ năm 1966, cùng với Thế Nguyên, Nguyễn Văn Trung, Nguyễn Ngọc Lan, Lý Chánh Trung, Phạm Cao Dương, Nguyễn Khắc Ngữ, Đỗ Long Vân…, ông ở trong ban chủ trương nhà xuất bản Trình Bầy. Tháng 11-1967, tạp chí Đất Nước do Nguyễn Văn Trung làm chủ nhiệm ra số đầu tiên, Diễm Châu là một cây bút chủ lực của báo. Năm 1970, khi Đất Nước phải đình bản, ê-kíp làm báo này tập hợp quanh tạp chí Trình Bầy, với một ban biên tập được mở rộng đa dạng hơn. Dưới sự điều hành của chủ nhiệm kiêm chủ bút Thế Nguyên và tổng thư ký Diễm Châu, có thể nói Trình Bầy là một trong những tờ tạp chí giàu chất trí thức và có khuynh hướng xã hội rõ rệt nhất ở Sài Gòn thời kỳ đó. Nhưng tuổi đời của Trình Bầy không dài hơn tuổi đời của Đất Nước: sau 42 số báo, sắc luật 007 của chính quyền Nguyễn Văn Thiệu, với những biện pháp khắc nghiệt đối với báo chí, đã buộc Trình Bầy phải tự đóng cửa vào tháng 9-1972. Trong thời gian ấy, Thế Nguyên, Diễm Châu và đồng sự còn xuất bản nhật báo Làm Dân, nhưng tờ báo này cũng không tồn tại nổi với lệnh tịch thu liên tục của nhà cầm quyền.

          Cùng số phận với Trình Bầy, nhưng tạp chí Đối Diện tìm cách kháng cự lại bằng cách đổi tên là Đồng Dao rồi Đứng Dậy, in ronéotypé và phát hành bất hợp pháp. Diễm Châu – với bút danh Võ Hồng Ngự – cùng Thế Nguyên cộng tác với Đứng Dậy cho đến hết chiến tranh, và từ tháng 8-1975, khi tờ báo này được phép chính thức tục bản, thì Võ Hồng Ngự là thư ký toà soạn  cho đến năm 1978, khi Đứng Dậy “hoàn thành nhiệm vụ”.

          Là một nhà bình luận thời sự sắc sảo, đầu những năm 1970, Diễm Châu - Võ Hồng Ngự đã viết  một loạt bài vạch trần tội ác và những tàn phá về sinh thái của Mỹ trong chiến tranh Việt Nam, tố cáo những nanh vuốt của các chế độ độc tài lúc đó ở Braxin, Hy Lạp, Cộng hoà Dominique… Ông đã cộng tác với Thế Nguyên và Đoàn Tường để biên soạn một tập tài liệu công phu về những sự kiện lịch sử liên quan đến chiến tranh Đông Dương 1945-1973 (Đối Diện ấn hành, tháng 5-1973).

          Là người am hiểu sâu sắc những trào lưu mới của văn học thế giới, Diễm Châu đã chọn dịch sang Việt ngữ những tác phẩm có giá trị về tư tưởng và nghệ thuật: Nhà chung của Ferreira de Castro, Vâng ý cha của Fritz Hochwalder (cùng dịch với Thế Nguyên), Thân phận con người (ấn bản khác: Truyện của một người lãng trí hay Xã hội Kappa) của Akutagawa Ryunosuke, Câu chuyện năm mới của Vladimir Dudintsev, Natasha (Câu chuyện mùa đông) của Abram Tertz, Một cái chết ngoạn mục của Friedrich Duerrenmatt, Con voi của Slawomir Mrozek, Nuôi thù của Oe Kenzaburo… Ông còn là thành viên của Nhóm nghiên cứu văn hoá quốc tế thuộc Nhà xuất bản Trình Bầy, nhóm đã chuyển ngữ Miền đất hung bạo của Jorge Amado, Một vòng hoa cho người cách mạng và Trên đường sấm dậy của Peter Abrahams. Sau thất bại của ê-kíp Trình Bầy, năm 1972 ông khởi xướng thành lập nhà xuất bản Từ Chương với ý định quảng bá những tác phẩm văn học thế giới hiện đại, nhưng do những biến đổi của thời cuộc, dự án đó đã phải dừng lại sau khi ấn hành vài ba dịch phẩm.

           Cùng gia đình định cư ở Strasbourg, Pháp quốc, từ năm 1983 cho đến ngày từ trần (28-12-2006), Diễm Châu dành nhiều thời gian và tâm sức để dịch và giới thiệu thơ nước ngoài ra tiếng Việt. Nhờ ông, bạn đọc Việt Nam có điều kiện tiếp xúc với thơ và tiểu luận văn học của những tên tuổi như Jorge Louis Borges, Antonin Bartusek, Umberto Saba, Ana Blandiana, Rolf Jacobsen, Ted Hughes, Fernando Pessoa, Johannes Bobrowski, Mahmoud Darwich… Đặc biệt, là người nhạy cảm với cái mới, Diễm Châu đã sớm nhận biết những tài năng lớn của văn học thế giới: ông đã dịch và giới thiệu Oe Kenzaburo 24 năm trước khi nhà văn Nhật này được Giải thưởng Nobel về văn học năm 1994. Gần đây nhất, vào dịp nhà thơ Thuỵ Điển Tomas Transtroemer được Giải thưởng Nobel về văn học năm 2011, chúng ta mới hay rằng trong khi tên tuổi tác giả này còn xa lạ với nhiều độc giả, thì thơ  ông đã được Diễm Châu dịch  ra tiếng Việt từ những năm 1980. Đến đầu thế kỷ XXI, Diễm Châu lại hoàn thiện bản dịch 17 bài thơ của Tomas Transtroemer.

          Tuy nhiên, sáng tác thơ mới chính là lãnh vực thể hiện rõ nhất con người Diễm Châu. Bạn đọc ngày nay, nếu không sử dụng internet, thì ít biết về thơ ông vì hầu hết chỉ đăng rải rác trên báo chí ở miền Nam trước 1975 và trong các tập thơ đã tuyệt bản hoặc phổ biến hạn chế: Hạnh hoa; Sáng muôn thu; Việt Nam, Tổ quốc và em; Thơ Diễm Châu; Mười bài ở Paris và những mảnh rời. Thơ Diễm Châu là cảm xúc nồng ấm pha nỗi ngậm ngùi của một lương tâm trí thức đau đáu trước thân phận quê hương và tình yêu qua một bút pháp hài hoà giữa truyền thống và cách tân. Nhân dịp kỷ niệm năm năm ngày mất của nhà thơ, dịch giả Diễm Châu, chúng tôi xin trân trọng giới thiệu với bạn đọc hai bài thơ của ông.

NHƯ MỘT ĐƯỜNG DÂY HÚT GIÓ

                                                      tặng Ngô Kha

Từ biển cả mênh mang với những cánh đồng cát trắng

tôi trở về thành phố ngủ yên

buổi chiều thức dậy trong khe núi

đá khô chờ giọt mưa rưng rưng

ôi quê hương của một dòng sông

với những triền ngô tỏa mềm ánh sáng

những con đò đan những vết thương

lên mình nước dàn đi

                                những mảnh đời rách nát

tôi trở về để nhìn tôi thiêu thân

và nhìn em đội vòng gai hận thù rướm máu

những ngọn đuốc năm xưa thắp màu hỏa hoàng lên áo ấy

và chiều buồn ru mình vào tiếng ve

những cánh dơi bay về cổ thành

và em làm giọt mưa lăn xuống má

ấy thương yêu gầy trong vành nón

và khổ đau lay từng gót chân nai.

một buổi mai tôi tung tăng ngoài lộ

như bóng mây hồng còn đợi nắng phất phơ

tôi ngửa mặt đón làn sương mai

từ mẩu tre ngà khum vòng tay gió biếc

em lặng lờ như tiếng hát

trong vườn cây vả đã đơm bông

tôi níu chùm hoa dâng một ngày đã mất

và hương hoa làm ngây ngất hồn tôi

tôi đưa tinh tú về bên dẫy núi

đón tay em từng ngón vuốt ve

và thảm cỏ thở mùi tóc trầm

và viền môi quyện áng mây đưa

tôi ngửa mặt nhìn tôi trong ánh mắt

thấy em về trong cánh bướm hư vô.

vào trong ngõ lá thuôn xác xơ màu tưởng niệm

tôi lạc mất tôi trong thành phố và em

khi những bước đi của loài rắn quanh co

còn vần vi bên trái táo

những vết chân của loài rất độc

còn cày sâu trên vừng trán dòng sông

những bụi cỏ lấp dần tiếng hót

của loài chim mang định mệnh trong hồn

tôi ngỡ ngàng đuổi theo em như một đường dây hút gió...

Huế, 1969

DIỄM CHÂU 

(Tạp chí Đất Nước số 14, tháng 10-1969)

PHÚN THẠCH CỦA MÙA XUÂN KHẢI HUYỀN

Trên cánh tay mỏi mệt

trên nét mặt buồn thiu

trên chiếc áo sơ-mi nhàu nát

trên đôi giày gót vẹt

trên đôi vai xiêu xiêu chĩu đổ

trên trái tim mười bốn chặng đường khổ nạn

trên vừng trán tầm tã mồ hôi của cơn sốt xuất huyết

trên đôi môi héo khô của mật đắng giấm chua

mùa xuân trở về như lưỡi đòng đâm suốt bên người

những bông hoa đỏ thắm một ngọn đồi trọc.

mùa xuân trở về với tiếng gà eo óc ở thôn xưa

với người lính già bần thần chối bỏ bình yên

với tình yêu run rẩy

trong ánh sáng xanh xao của đức tin hèn mọn

mùa xuân trở về với ba mươi chín lằn roi

với mão gai làm triều thiên cho người khốn khổ

với áo đỏ bết máu với cây sậy quyền uy

mùa xuân trở về với bảy mươi bảy lần sấp ngã

với những tảng đá loang máu người vô tội

với con đường bụi bặm dốc cao

với cánh đồng trống trơn lỗ chỗ những hố bom

rừng lớp lớp bày ra cảnh đìu hiu cách lạ:

những thân cây làm thập tự giữa trời.

mùa xuân trở về với bầy thú săn đuổi con người

với tiếng reo hò của loài kên kên đói khát

năm mươi vì sao giữa một nền trời gạch mặt quay cuồng

năm mươi cánh tay bạch tuộc

                              chụp bắt

                                          giằng xé

                                                      hỏa thiêu

phún thạch đã khô trong ống điếu của nhà trí thức

ở phòng bột đen của hãng Pin lớn người công nhân không tìm thấy ánh sáng

những con chuột chũi mãi đi trong bóng tối sự chết

trên lề đường nhân ái Chúa bị quăng ra

mùa xuân xối nước rửa tay

tiếng hò reo của bầy kên kên

                                        bầy kên kên

                                                        bầy kên kên.

DIỄM CHÂU 

(Tạp chí Trình Bầy số 36 & 37, Xuân Nhâm Tý, tháng 02-1972)