CHINUA ACHEBE
(1930~)
Lời giới thiệu:
Chinua Achebe thường xuất hiện trong các
tuyển tập truyện ngắn thế giới bằng tiếng Anh. Ông sinh tại Nigeria,
1930, thuộc bộ lạc Ibo ở miền Nam Nigeria. Sau khi tốt nghiệp đại học,
ông làm việc trong ngành phát thanh, rồi làm nhân viên cho bộ thông tin
trong thời gian chiến tranh. Achebe định cư tại Hoa Kỳ và giảng dạy tại
trường đại học Massachusetts.
Ông đã xuất bản hơn 20 cuốn sách, trong số đó, được biết nhiều nhất là những cuốn tiểu thuyết: Things Fall Apart (Mọi thứ đều tan vỡ), 1958; No Longer At Ease (Không còn dễ chịu nữa), 1960; Arrow of God (Mũi tên của Thượng đế), 1964; Man of People (Người của nhân dân), 1966; các tập truyện ngắn: Sacrificial Egg (Cái trứng hi sinh), 1962; Girls at War (Những cô gái trong chiến tranh), 1972; các tập thơ: Christmas in Biafra (Mùa giáng sinh ở Biafra); các tập tiểu luận: Hope and Impediments (Hi vọng và trở ngại), 1989, Lưu vong và Quê nhà (Home and Exile), 2000), v.v...
Thường viết về châu Phi, Achebe gửi gắm
trong tác phẩm của mình niềm ước vọng về những đổi thay tốt đẹp cho
người dân và đất nước nơi ông sinh ra.
Truyện ngắn sau đây mô tả sự xung đột giữa
tham vọng cá nhân, thói hãnh tiến ích kỉ và các giá trị dân gian, nhưng
đằng sau là sự xung đột có tính sâu xa giữa phát triển và văn hóa. Nó là
ẩn dụ về sự phá huỷ môi trường thiên nhiên và môi trường tinh thần, vốn
là một quan tâm thường xuyên của Achebe.
Nguyễn Đức Tùng
_______________
ĐƯỜNG ÂM HỒN
Niềm hi vọng của Michael Obi được thoả mãn sớm hơn là anh
tưởng. Anh được bổ nhiệm làm hiệu trưởng trường trung tâm Ndume vào
tháng giêng 1949. Đó là một trường học khá hủ lậu, vì vậy uỷ ban giáo
dục quyết định chọn một người trẻ và đầy năng lực đến đó. Obi nhận lãnh
trách nhiệm với sự hào hứng. Anh có những ý tưởng tuyệt vời và đây là cơ
hội để đem chúng ra thi thố. Anh đã qua một chương trình giáo dục trung
học đàng hoàng, đến nơi đến chốn, nhờ đó mà anh được xếp vào loại các
thầy giáo giỏi trong hồ sơ của sở học chính, làm anh nổi bật lên giữa
những vị hiệu trưởng khác trong khu vực. Anh thường nói thẳng ý mình và
chỉ trích những quan điểm hẹp hòi của những người lớn tuổi hơn và thường
là có học vấn kém hơn anh.
“Chúng mình sẽ thực hiện trách nhiệm này một cách ngon
lành, đúng không hở em?” anh hỏi cô vợ trẻ khi họ nghe được tin vui về
sự thăng chức của anh.
“Chúng mình sẽ làm hết sức mình,” vợ anh trả lời. Chúng
mình sẽ có khu vườn đẹp đẽ và mọi thứ sẽ hiện đại và tươi vui...” Trong
hai năm thành vợ chồng cô đã hoàn toàn nhiễm phải tính hăng hái của
chồng, hưởng ứng nồng nhiệt các phương pháp hiện đại, và thói khinh khi
những người già cả và đáng bỏ đi trong lãnh vực giáo dục, những vị này
có lẽ nên cho họ ra đứng bán hàng ở ngoài chợ. Cô bắt đầu tưởng tượng ra
mình như một vị phu nhân được ngưỡng mộ, vợ của ông hiệu trưởng trẻ
tuổi, một thứ nữ hoàng của trường học.
Còn những bà vợ của các thầy giáo khác sẽ ghen tị với cô.
Cô sẽ tạo ra những phong trào đua đòi này nọ về đủ mọi thứ. Thế rồi đột
nhiên cô nhận ra rằng có lẽ cũng chẳng có một bà vợ nào cả. Bối rối
giữa hi vọng và sợ hãi, cô hỏi chồng mình, nhìn anh một cách lo lắng.
“Các thầy giáo ở đó đều trẻ và chưa có vợ đâu.” Anh ta
nói một cách hào hứng nhưng cô chẳng thấy lý do nào để hào hứng cả. “Đó
là một chuyện tốt”, anh nói thêm.
“Sao vậy hở mình?”
“Tại sao ư? Thì họ sẽ dốc hết thời gian và công sức cho trường học chứ sao.”
Nancy thì bi quan hơn. Trong một thoáng, cô đâm ra nghi
ngờ cái trường học mới này; nhưng chỉ vài phút thôi. Chuyện không may
riêng tư này không đủ làm mờ mắt cô trước tương lai xán lạn của chồng
mình. Cô nhìn chồng đang ngồi xếp chân trong ghế bành. Anh ngồi nhô vai
lên và trông có vẻ yếu đuối. Nhưng cũng có khi anh làm người ta không
ngớt ngạc nhiên về một thứ năng lượng lạ lùng. Tuy vậy khi đang ngồi
trên ghế vào lúc này, sức mạnh của cơ thể anh dường như biến đâu mất
phía đằng sau cặp mắt sâu và tối, làm cho chúng toả ra một thứ ánh sáng
sắc bén. Anh ta mới 26 tuổi nhưng trông cỡ 30 hoặc lớn hơn. Nhìn chung
chồng cô không phải là không đẹp trai.
“Thưởng một đồng cho câu trả lời của anh đấy, Mike.”
Nancy trả lời sau một lúc im lặng, bắt chước kiểu hài hước của một tờ
báo mà cô đọc.
“Anh đang nghĩ, đây là một cơ hội lớn, cuối cùng thì
chúng ta sẽ có khả năng chỉ cho mọi người thấy rằng cách điều hành một
trường học thế nào là ngon lành.”
Trường Ndume là một trường tệ hại xét về bất cứ phương
diện nào. Hiệu trưởng Obi dành hết tâm sức của mình vào công việc và vợ
anh cũng thế. Anh có hai mục đích. Tiêu chuẩn dạy dỗ phải được nâng cao,
và quang cảnh nhà trường phải được biến thành một khu vực xinh đẹp. Khu
vườn trong giấc mơ của Nancy trở thành thực tế vì trời bắt đầu đổ mưa
và cây trái đang trổ bông. Hoa dâm bụt và hoa allamanda xinh xắn ở bờ
rào đỏ vàng rực rỡ bao quanh ngôi trường được chăm sóc cẩn thận, tách
hẳn nó ra khỏi những bụi cây rậm um tùm của dân cư trong vùng.
Một buổi chiều khi hiệu trưởng Obi đang đứng thưởng thức
công trình của mình, anh sững sờ thấy một bà già từ trong làng khập
khiễng đi xuyên qua khuôn viên của trường, qua những luống hoa cải và bờ
dậu. Tò mò đi theo, anh nhận ra những dấu vết lờ mờ của một đường mòn
đã không ai dùng nữa từ ngôi làng xuyên qua khu vực nhà trường tới những
đám bụi cây dại bên kia. “Thật là kinh ngạc”, Obi bảo một người thầy đã
từng dạy học ở đây ba năm, “người ta lại để cho dân làng tự do đi qua
khuôn viên của mình. Thật không thể nào tưởng tượng được”. Anh lắc đầu
nhiều lần.
“Đường mòn coi vậy chứ hết sức quan trọng với dân làng,”
người thầy giáo nói có vẻ bối rối biết lỗi. “Mặc dù không mấy khi dùng,
cái đường này nối ngôi làng với nghĩa địa thầy ạ.”
“Thế thì mắc mớ gì đến nhà trường của chúng ta chứ?” vị hiểu trưởng hỏi lại.
“Thú thật là tôi cũng không biết,” ông thầy giáo nhún vai
trả lời. “Nhưng tôi nhớ là hồi xưa đã từng có chuyện cãi vã lớn khi
chúng tôi cố đóng nó lại không cho ai qua.”
“Đó là chuyện thời trước. Nhưng bây giờ thì không được
như thế nữa,” Obi buông thõng khi ông bỏ đi. “Ông thanh tra giáo dục sẽ
nghĩ thế nào khi ông ấy tới đây để kiểm tra trường của chúng ta tuần
tới? Tôi e rằng dân làng thậm chí có thể dùng cả phòng học của chúng ta
cho một buổi tế lễ trong khi vị thanh tra ở đây.”
Người ta cho đóng những cái cọc lớn để rào lối đi lại ở
phía nó chạy vào và chạy ra khuôn viên nhà trường. Họ dùng cả dây kẽm
gai bít lại chằng chịt hết khu vực.
Ba ngày sau, vị linh mục của làng đến gặp ông hiệu
trưởng. Đó là một ông già có dáng đi lụ khụ. Ông dùng một cái gậy để
chống, gõ gõ lên sàn nhà khi cần nhấn mạnh một điều gì lúc cần tranh cãi
với người khác. “Thưa thầy, tôi nghe nói rằng con đường của tổ tiên
chúng ta đã bị đóng lại rồi,” ông nói sau một vài câu chào hỏi thông lệ.
“Đúng thế cha ạ.” Obi trả lời. “Chúng tôi không thể cho
phép người ta làm một đường xa lộ cao tốc xuyên qua khuôn viên nhà
trường.”
“Hãy nhìn đây, con trai của ta ơi,” vị linh mục nhìn
xuống cái ghế của mình, “con đường này đã có ở đây lâu rồi, trước lúc
thầy sinh ra và trước cả lúc thân phụ của thầy sinh ra nữa kia. Đời sống
của chốn làng quê này phụ thuộc vào nó. Những người thân mới qua đời
của chúng tôi rời bỏ ngôi làng bằng con đường này, trong khi tổ tiên
chúng tôi đến viếng con cháu cũng dùng con đường đó. Nhưng quan trọng
hơn, đó là đường mang con trẻ được sinh ra.”
Ông hiệu trưởng lắng nghe với nụ cười thoả mãn trên khuôn mặt.
“Tất cả mục đích của hệ thống nhà trường chúng ta,” anh
trả lời, “là xoá sạch, xoá toàn bộ những niềm tin cổ lỗ sĩ này. Những
vong hồn của người đã chết chẳng cần chi đến đường đi lối lại. Mấy cái ý
tưởng này là bày đặt ra mà thôi. Nhiệm vụ của nền giáo dục là dạy cho
trẻ con biết cười vào mũi những trò mê tín vớ vẩn.”
“Điều thầy nói có thể đúng,” vị chăn chiên trả lời,
“nhưng chúng tôi tuân theo những phong tục của cha ông. Nếu thầy cho
phép mở lại con đường thì chúng tôi chẳng có chi phải tranh cãi với thầy
ở đây cả. Tôi vẫn thường khuyên mọi người là hãy để cho chim ó đậu trên
cây mà cũng để cho chim phượng hoàng đậu xuống nữa.” Ông già đứng lên
từ biệt.
“Tôi thật xin lỗi,” vị hiệu trưởng trẻ tuổi trả lời,
“nhưng nhà trường có phải đâu là thứ giao thông công cộng? Nó ngược lại
với các luật tắc của chúng tôi. Tôi đề nghị linh mục cho xây một con
đường khác đi vòng quanh nhà trường. Chúng tôi có thể gửi người tới giúp
cha. Tôi không nghĩ là vong linh tổ tiên lấy làm phiền chi chuyện phải
đi vòng một chút.”
“Tôi không có gì để nói thêm nữa,” vị linh mục trả lời lúc đã ra đến ngoài.
Hai ngày sau, một cô gái trẻ trong làng chết khi đang nằm
trên giường. Một vị thầy pháp được mời đến và ông ta chuẩn bị cúng tế
rất lớn để xin lỗi những vong hồn bị xúc phạm vì chuyện cái hàng rào.
Hiệu trưởng Obi thức giấc ngày hôm sau giữa những hoang phế của công
trình. Những luống hoa rào giậu bị nhặt lên, ném từng bó vương vãi,
không phải chỉ ở quanh đường đi mà còn khắp khuôn viên trường, và một
dãy lớp học bị kéo sập xuống. Cùng ngày hôm đó, vị quan thanh tra người
da trắng đến xem xét trường học và viết một bản báo cáo tệ hại về quang
cảnh của khuôn viên trường, nhưng nghiêm trọng hơn là về “tình trạng
chiến tranh bộ lạc, giữa một bên là nhà trường và một bên là dân làng,
gây ra một phần là bởi sự sốt sắng ngu ngốc của ông hiệu trưởng mới.”
-----------
Dịch từ nguyên tác tiếng Anh, “Dead Men’s Path”, trong Chinua Achebe, Girls at War and Other Stories (London: Heinemann, 1972
