GEORGE STEINER

George STEINER nói:"Tác phẩm không cần ai bàn thêm"

    Năm nay 84 tuổi, George Steiner là một văn gia-học giả tiếp nối truyền thống của những hommes de lettres từ thời Âu châu Phục Hưng. Sinh ra và lớn lên tại Paris, ông học và lấy bằng Tú Tài Pháp trước khi làm di dân Do Thái sang Mỹ, nơi ông được đào tạo tại hai đại học Chicago và Harvard trước khi đi vào sự nghiệp giảng dạy và trước tác tại Oxford, Princeton, Harvard, và viện đại học Genève ở Thụy Sĩ.

    Luận án tiến sĩ về tiểu thuyết Nga so sánh Tolstoy hay Dostoievsky của George Steiner đã trở thành sách bỏ túi quen thuộc trong giới sinh viên ngành Văn, cũng như chuyên khảo After Babel  về dịch thuật của ông. Am tường ngôn ngữ với văn học Pháp, Đức, Anh cùng văn hóa cổ đại Hi-La, ông là một trong ít tiếng nói có uy tín quốc tế về số phận của các môn học nhân văn trước sức áp đảo của thời đại văn minh kỹ thuật khi lá cờ khoa học trở thành thống soái. Kinh nghiệm bản thân với chính sách tuyên truyền lừa bịp thời Nazi- Hitler giúp ông rèn luyện một ý thức phê phán khắt khe đối với các lạm dụng ngôn ngữ vì ngôn ngữ theo Steiner là “tinh hoa của nhân tính” (quintessence of our humanity). Nhiều năm chung đụng với trường phái phân tích triết học Anh (analytical philosophy) ở Oxford khiến ông cảnh giác trước tính chất hạn hẹp khô khan của óc duy lý thực nghiệm, cần được bổ túc bằng chủ nghĩa nhân đạo  không tưởng và các suy nghiệm siêu hình của văn minh Do Thái.

    Cũng như Todorov vài năm vừa qua trong cuốn La Littérature en Péril, hoặc Susan Sontag và Hans M. Enzensberger trước đó đã báo động về sự vận dụng thái quá của lý luận và các khái niệm trừu tượng (một phần vay mượn từ các khoa học chính xác) trong nghiên cứu- phê bình văn học và mỹ thuật, George Steiner kêu gọi chúng ta - những người yêu quí văn chương – chú tâm đến sự hiện diện của các tác phẩm, đọc thẳng tác giả không qua sự trung gian lắm lời của lý luận.Có lẽ tập hợp các bài giảng trong cuốn Real Presences (University of Chicago,1989) là lời phản biện sâu sắc nhất của ông chống  lại  tật đa ngôn của minh giải luận cộng thêm sự lạm phát của đủ thứ diễn ngôn cùng ký hiệu, một dạng bệnh lý  của ngã tính hiện đại.  Tóm lại, George Steiner đề xướng một thứ thần học của văn chương, nâng tính nhân văn của sáng tác phẩm lên mức siêu phàm và yêu cầu ở người đọc sự chiêm nghiệm tôn nghiêm  trước chân lý do ngôn từ truyền đạt.

                                                    CHÂN PHƯƠNG giới thiệu và trích dịch.

                   TOẠ  ĐÀM  VỚI  GEORGE STEINER

   Nicolas WEILL ghi chép trong mục Văn Hóa và Ý Tưởng (Culture&Idées) trên nhật báo Le MONDE, ngày thứ Bảy (18-5-2013).

Ta đang chứng kiến sự lui bước của Âu châu như một ý niệm. Ông có thấy lo âu trước sự thoái trào này?

   Đương nhiên, nhưng sự bi quan ở tôi có chừng mực. Bởi lẽ Âu châu như ta nhìn thấy vào năm 2013 này cũng là một phép lạ. Chúng ta ngồi bên nhau trò chuyện giữa Cambridge, sau khi hai trận thế chiến phá nát lục địa; rồi vụ diệt chủng Do Thái; bốn vạn lính Anh quốc đã bỏ mạng vào buổi sáng đầu tiên trong trận Passchendaele năm 1917 ! (...) Ta có quyền nghĩ rằng Âu châu lúc đó đã tiêu vong. Các nền văn minh lớn khác đã tắt lụn, và Paul Valéry từ năm 1919 đã tiên đoán ngày tàn của văn minh chúng ta.

Dù sao thì cảnh quan  sinh hoạt  của trí tuệ phương Tây  cũng đã chuyển biến  rất  nhiều.

  Chiếm ưu thế hiện nay là các ngành khoa học chứ chẳng phải những bộ môn nhân văn. Khi  đến Princeton (New Jersey-USA), tôi  cư ngụ trong “ngôi nhà” của Einstein; sau đó ở Cambridge (Anh quốc) tôi đã chọn lối sống giữa các bậc vương hầu của khoa học. Các ngành khoa học là mũi véc tơ lớn của tương lai. Cho dù ta thấp kém trong lĩnh vực này, ta cũng như thể được hội nhập vào một ê kíp đang vươn lên, như trên thang điện tự xoay.

   Một trong các nỗi buồn to tát của tôi là  khoảng cách ngày càng lớn giữa sự hiểu biết về khoa học chính xác của kẻ ngoại đạo với chính những người thật sự nắm được tri thức này. Như Galilée từng khẳng định, không những thiên nhiên “ nói bằng ngôn ngữ toán học” mà còn nói bằng toán học cao cấp,và thiên hạ không còn khả năng với tới. Bản thân tôi, tôi chỉ có thể phóng dịch được những gì  giới khoa học khảo sát bằng những ẩn dụ - chốn trú náu cuối cùng của sự dốt nát. (…)

Có phải khoa học đã lấn lướt nhân tính, thắng luôn chủ nghĩa nhân đạo?

   Có thể. Nhưng đồng thời Heidegger – tên khổng lồ hung tợn ấy – đã có lý khi cho rằng các ngành khoa học rất mực tầm phào (extrêmement triviales). Khoa học chỉ đưa ra những giải đáp. Nhận xét này tuyệt diệu, không tha thứ được và làm rối trí một cách sâu xa, bởi vì nó chính xác khi cho rằng các bước tiến của khoa học không thay đổi được thân phận rốt ráo của chúng ta, cho dù ngành y học đã biến mối quan hệ giữa cái chết với chúng ta một cách triệt để. Hôm nay khi gần đến phút cuối đời, tôi bám víu vào một câu nói đùa … quen thuộc trong các nhóm người yiddish ở Brooklyn, New York: “Có một đấng chúa trời hay không? – Có chứ, nhưng đấng ấy chưa hiện ra”.  Mấy chữ “pas encore…” ấy trao cho tôi một sức mạnh nội tâm nào đó.

Trong quyển “Thi ca của Tư tưởng” (Gallimard,2011), ông đã cho thấy là mọi lý thuyết, dù trừu tượng đến đâu, vẫn phụ thuộc vào nhạc điệu và tiết nhịp của nó. Đây có phải là một cách thu hẹp vực sâu chia cách công việc lý thuyết của nhà phê bình với một tác phẩm văn chương?

   Trọn đời tôi vẫn cảm thấy có một vực sâu giữa người sáng tạo với người diễn giải - dù là kẻ tài tình nhất. Lời bình phẩm dù xuất thần nhất cũng là thứ ký sinh (parasitaire) so với điều bí ẩn của sáng tạo. Một bí ẩn chúng ta không tài nào thấu hiểu, cho dù đã đặt mọi kỳ vọng vào các lý giải tâm lý học hay não bộ học. Cái gì đã kích động cái nhíp cò của tuyệt đối (le déclic de l’absolu) ở người nam và người nữ khiến họ sáng tạo nên những nhân vật sinh động hơn chính chúng ta: Phèdre, Falstaff, Hamlet, Bérénice? Và bên cạnh các nhân vật ấy chúng ta chỉ là những bản sao mờ nhạt? Cái gì đã lấy hư cấu làm đầy hiện thực? Cái gì khiến những bức tranh phong cảnh của một đại họa gia trở nên thích mắt và thuyết phục hơn nhiếp ảnh đối với người xem?  ( dù tôi vẫn khâm phục môn nhiếp ảnh). Cái gì khiến cho Claude Lévi-Strauss có lý khi ông nói: “Sự phát minh ra giai điệu, bí ẩn tột cùng của các khoa học nhân văn” ?  (…)

(còn tiếp một kỳ)