Nhà nghiên cứu An Chi
Thăng Long không phải “rồng bay”
Hà Nội đâu chỉ “thành phố bên trong sông”
AN CHI
NVTPHCM- "Thật là quá đỗi hời hợt khi chỉ vì muốn lái từ ngữ đi theo cách hiểu chủ quan của mình mà dịch sai hẳn thăng long thành “rồng bay”. Xin nhấn mạnh rằng nội hàm của khái niệm thăng liên quan đến hướng chuyển động theo chiều thẳng đứng từ thấp lên cao"- học giả An Chi khẳng định trên tờ Đương Thời,
và: "Có vẻ như cách giải thích “Hà Nội là thành phố trong sông” bắt đầu
trở nên phổ biến, nhất là sau khi có ý kiến của hai vị giáo sư: ông Lê
Văn Lan và ông Phan Huy Lê",
nhưng cũng theo An Chi thì "Rất tiếc là hai
vị giáo sư của chúng ta đều sai cả về thời điểm lẫn địa điểm. Địa danh
Hà Nội đâu có phải được đặt ra để chỉ cái thực thể địa lý mà hai ông đã
khoanh vùng. Ý kiến của hai ông may ra chỉ đúng với Hà Nội thời còn mồ
ma của thực dân Pháp khi chúng đổi tên kinh thành Thăng Long của ta
thành Hà Nội và lấy Hà Nội làm thủ phủ của Liên bang Đông Dương"...
Chữ thăng trong Thăng Long nghĩa là gì?
Nhiều tác giả đã diễn nghĩa hai tiếng Thăng Long thành “Rồng Bay”. Trang Giới thiệu về Gameshow Rồng bay viết:
“Mùa xuân năm Canh Tuất (1010), vua Lý
Thái Tổ đã có chiếu quyết định dời đô từ vùng Hoa Lư Ninh Bình ra vùng
đất thành Đại La lập thành kinh đô mới của nước Đại Việt. Khi dời đô,
đoàn thuyền của nhà vua vừa cập bến sông Nhị (sông Hồng ngày nay), chợt
có Rồng vàng hiện ra và bay lên, cho đó là điềm lành, nhà vua liền đổi
tên Đại La thành Thăng Long có nghĩa là Rồng bay.”
Trong bài “Nghĩ về biểu tượng ra đời của Thủ đô”“ (Hà Nội Mới, 2.10.2005), tác giả HNM viết:
“Theo truyền thuyết, khi thuyền của nhà
vua vừa cập bến dưới thành Đại La thì thấy có con rồng vàng xuất hiện.
Rồng uốn lượn như chào mừng nhà vua đến đóng đô trên vùng đất này rồi
bay lên khuất trong làn mây. Vì thế vua xuống chiếu đổi tên thành Đại La
ra Thăng Long (có nghĩa là Rồng bay).”
Bài “Hình tượng Rồng qua các triều đại đất Kinh kỳ” (Người Hà Nội,
29.06.2009), có lời mào đầu:“Cái tên Thăng Long với ý nghĩa là “Rồng
bay” hẳn đã rất quen thuộc với người dân Việt. Hình tượng con rồng gắn
bó mật thiết đối với cư dân Thăng Long – Hà Nội như một nét đặc trưng
riêng của một vùng đất địa linh nhân kiệt này.”
Trung tâm Tin học Trắc địa Bản đồ (CIGC) viết về Hà Nội:
“Khi đoàn thuyền của vua Lý vừa cập bến
sông Nhị (sông Hồng ngày nay), bỗng thấy có Rồng Vàng hiện ra. Nghĩ là
điềm lành, vua Lý cho đổi tên thành Đại La thành Thăng Long (rồng bay),
còn cố đô Hoa Lư đổi tên thành Trường Yên (nay thuộc tỉnh Ninh Bình).
Năm 1010 trở thành năm lịch sử đối với Hà Nội nói riêng và cả nước nói
chung.”
Còn nhiều tác giả khác cũng đã diễn nghĩa như thế. Nhưng diễn nghĩa như thế thì rất sai. Tự dạng của chữ thăng trong Thăng Long là 昇.
Chữ này không hề có nghĩa là “bay”, mà là “di chuyển hoặc làm cho di
chuyển từ thấp lên cao”, rồi nghĩa phái sinh là “phát triển”, “tăng
tiến”. Mathews’ Chinese-English Dictionary đối dịch là “to ascend” còn Dictionnaire classique de la langue chinoise
của F.S.Couvreur đối dịch là “s’élever comme le soleil”(mọc lên như mặt
trời); “monter” (lên); “croître” (mọc, sinh trưởng, tăng lên);
“prospérer” (phát đạt, thịnh vượng). Thí dụ: nhật thăng là mặt trời mọc; thăng kỳ là kéo cờ (lên); thăng thiên là lên trời; giáo nao (nhu) thăng mộc
là dạy khỉ leo (lên) cây; v.v.. Tuyệt nhiên không có gì liên quan đến
động tác “bay”. Không một quyển từ điển tiếng Việt quen thuộc và có uy
tín nào lại giảng thăng là bay cả. Việt Nam tự điển của Khai Trí Tiến Đức giảng một cách ngắn gọn thăng là lên. Việt Nam tự điển
của Lê Văn Đức, tuy chưa hợp lý trong việc sắp xếp mục từ, nhưng đã
hoàn toàn chính xác trong khi giảng:“ THĂNG. Lên, tiến tới: Thành Thăng
Long.” Chính là từ cái nghĩa “lên” này mà từ thăng còn có một cái nghĩa biệt dụng được Từ điển tiếng Việt
do Hoàng Phê chủ biên nêu như sau: “Thôi không còn lên đồng nữa, thần
linh xuất ra khỏi người ngồi đồng và trở về trời, theo tín ngưỡng dân
gian.” Thực ra thì “trở về trời” mới là cái nét nghĩa chính ở đây và đây
mới chính là cái nghĩa cần được áp dụng cho chữ thăng trong Thăng Long,
nếu ta liên hệ đến truyền thuyết: khi thuyền của Lý Thái Tổ vừa cập bến
dưới thành Đại La thì thấy một conrồng vàng xuất hiện; rồng uốn lượn
như chào mừng nhà vua đến đóng đô trên vùng đất này rồi bay lên khuất
trong mây. Với nghĩa này, thăng là một hình vị độc lập, nghĩa là một từ
của tiếng Việt nên đương nhiên hoàn toàn có thể dùng để dịch hìnhvị
ràng buộc thăng trong cấu trúc Thăng Long của Hán văn (Việt Nam). Vậy Thăng Long là Rồng Thăng chứ không phải “Rồng Bay”. Và Rồng Thăng là một cấu trúc cú pháp hoàn toàn tự nhiên của tiếng Việt. Đây là một cấu trúc chủ - vị , giống hệt các cấu trúc ngựa phi, phượng múa, rùa bò, v. v.. Điểm khác nhau căn bản giữa nó với các cấu trúc này là ở chỗ, với truyền thuyết thiêng liêng gắn liền vào nó, Thăng Long
lại là một cấu trúc được dùng để đặt tên cho kinh đô nước Đại Việt cách
nay đã đúng 1.000 năm mà người đặt là Lý Thái Tổ, người sáng lập triều
Lý, một triều đại đã kéo dài 215 năm (1010 – 1225) trong lịch sử nước
ta.
Thật là quá đỗi hời hợt khi chỉ vì muốn lái từ ngữ đi theo cách hiểu chủ quan của mình mà dịch sai hẳn thăng long thành “rồng bay”. Xin nhấn mạnh rằng nội hàm của khái niệm thăng liên quan đến hướng chuyển động theo chiều thẳng đứng từ thấp lên cao.
Bài nghiên cứu của An Chi trên Đương Thời 23 (2010)
Chữ long 龍của Lý Thái Tổ đã bị Gia Long đổi thành long 隆.
Với Lý Thái Tổ thì long 龍có
nghĩa là rồng vì nó gắn với truyền thuyết mà hầu như mọi người đều
biết. Theo truyền thuyết, khi thuyền của nhà vua vừa cập bến dưới thành
Đại La thì thấy một con rồng vàng xuất hiện. Rồng uốn lượn như chào
mừng nhà vua đến đóng đô trên vùng đất này rồi bay lên khuất trong mây.
Vì thế vua mới xuống chiếu đổi tên thành Đại La ra Thăng Long. Đây là
một cái tên đẹp, hàm chứa đầy niềm tin tưởng và lòng tự hào về đất vua
chọn để đóng đô. Thăng Long có nghĩa là “rồng bay lên”, mà rồng cũng là
biểu trưng của đế vương. Điều này cũng được phản ánh cả trong ngôn ngữ:
long bào hoặc long cổn (áo rồng) là áo của nhà vua, long nhan (mặt rồng)
là diện mạo nhà vua, long sàng (giường có chạm khắc hình rồng) là
giường vua nằm, long xa (xe rồng) là xe vua đi,v.v..Vậy với vua Lý thì
long là vua, theo đúng sách vở của thánh hiền. “Long giả, quân dã”, cái
gọi là rồng, ấy là vua vậy. Ngữ đoạn “Phi long tại thiên” (Rồng bay trên
trời) trong quẻ “Càn” của Kinh Dịch được giảng là “do thánh nhân chi
tại vương vị” (như thánh nhân tại ngôi vua). Chúng tôi cho rằng người
có hiểu biết ít nhiều về Kinh Dịch và có nhận thức nhạy bén, khi nghe
đến hai tiếng Thăng Long thì đều có thể nghĩ ngay đến lời giảng “Phi
long tại thiên, do thánh nhân chi tại vương vị”. Vậy, truyền thuyết này
chẳng qua chỉ là do “tuyên giáo” của hoàng gia đưa ra để đề cao thêm uy
danh của nhà vua mà thôi. Mà ở thời đại phong kiến thì Vua là Thiên Tử,
là Số Một nên việc vua nhìn thấy rồng quả là một sự trùng phùng Trời
định.
Tiếc rằng đến đời Gia Long thì ông vua này đã đổi chữ long 龍là rồng trong Thăng Long 昇龍thành chữ long 隆là
hưng thịnh. Bấy giờ nhà Nguyễn đã thiết lập kinh đô mới ở Phú Xuân nên
muốn tên của thành Thăng Long không còn gợi cho người ta liên tưởng gì
đến vương quyền nữa. Vương quyền là ở Phú Xuân kia! Hơn nữa, chữ long
trong Gia Long chỉ là 隆(= hưng thịnh)thì có lẽ nào ông
vua này lại chịu lép vế mà để cho chữ long trong Thăng Long có nghĩa là
rồng. Gia Long quên rằng, tính từ 1802, vương triều của mình chỉ mới là
một đứa trẻ còn thành Thăng Long thì đã thọ gần 800 năm. Đây là một cách
hành xử bất kính đối với sự nghiệp của tiền nhân. Rât tiếc là trong Hán Việt từ điển của mình, Đào Duy Anh lại ghi chữ long trong Thăng Long là 隆theo
cách của Gia Long! Bảo hoàng đối với nhà Nguyễn đến như Trần Trọng Kim
mà còn biết tôn trọng tiền nhân để tiếp tục ghi chữ long theo đúng cách
mệnh danh của Lý Thái Tổ là long 龍(= rồng) trong Việt - Nam sử - lược. Ta không biết vì lý do gì mà Đào Duy Anh lại cách cái mạng của chữ long 龍thành 隆.
Hà Nội nghĩa là gì?
Có vẻ như cách giải thích “Hà Nội là
thành phố trong sông” bắt đầu trở nên phổ biến, nhất là sau khi có ý
kiến của hai vị giáo sư: ông Lê Văn Lan và ông Phan Huy Lê. Trong cuộc
thi “Đường lên đỉnh Olympia (?)” tối 15-4-1999, ban tổ chức có nêu câu
hỏi:“ Địa danh Hà Nội ra đời năm nào?” Được người dẫn chương trình mời
lên giải đáp, ông Lê Văn Lan có giải thích rằng trong địa danh Hà Nội
thì hà là sông còn nội là trong, rằng sở dĩ có tên như thế là vì Hà Nội
nằm trong những con sông và đó là sông Hồng và sông Nhuệ. Còn ông Phan
Huy Lê thì, theo tường thuật của Hải Phong trên Lao Động ngày 20-7-2010,
đã giải thích như sau:
“Hà Nội cổ của chúng ta đúng như tên gọi
là “thành phố bên trong sông”. Theo bản đồ thời Hồng Đức (1490) mà ta có
được, phía bắc và đông Hà Nội là sông Hồng (sông Cái), Hà Nội nằm lọt
vào góc bên trong của nó. Phía bắc của Hà Nội là sông Tô Lịch, gần hồ
Tây. Phía tây cũng là sông Tô Lịch (ngày xưa dòng Tô Lịch còn nối liền
với dòng sông rất lớn là sông Thiên Phù, giờ đã bị lấp mất). Hồ Tây được
hình thành từ một đoạn của sông Hồng sau khi nó đổi dòng. Hồ Hoàn Kiếm
cho đến thế kỷ 15 còn nối liền với sông Hồng, sau này mới tách ra, dần
thành hồ như hiện nay. Sông Tô Lịch ở phía tây nam thành phố nối với
sông Nhuệ, sau đó đổ ra sông Hồng.”
Hồ Gươm - Hà Nội; ảnh: Đức Anh
Rất tiếc là hai vị giáo sư của chúng ta
đều sai cả về thời điểm lẫn địa điểm. Địa danh Hà Nội đâu có phải được
đặt ra để chỉ cái thực thể địa lý mà hai ông đã khoanh vùng. Ý kiến của
hai ông may ra chỉ đúng với Hà Nội thời còn mồ ma của thực dân Pháp khi
chúng đổi tên kinh thành Thăng Long của ta thành Hà Nội và lấy Hà Nội
làm thủ phủ của Liên bang Đông Dương. Chứ Hà Nội vốn là tên của một
tỉnh, trên đó có Thăng Long, nghĩa là có cả Hà Nội của hai vị. Năm 1831,
trong cuộc cải cách hành chính của vua Minh Mạng, toàn quốc được chia
thành 29 tỉnh; Thăng Long thuộc tỉnh Hà Nội. Hà Nội khi đó gồm 4 phủ,
15 huyện, nằm giữa sông Hồng và Sông Đáy: phủ Hoài Đức với 3 huyện Thọ
Xương, Vĩnh Thuận, Từ Liêm; phủ Thường Tín với 3 huyện Thượng Phúc,
Thanh Trì, Phú Xuyên; phủ Ứng Hoà với 4 huyện Sơn Minh, Hoài An, Chương
Đức, Thanh Oai; phủ Lý Nhân với 5 huyện Kim Bảng, Duy Tiên, Thanh Liêm,
Nam Xang, Bình Lục. Thăng Long được lấy làm Hà Nội tỉnh thành, nghĩa là
thành của tỉnh Hà Nội. Vậy trước khi nước Đại Nam bị thực dân Pháp xâm
lược và cai trị thì Hà Nội chưa bao giờ là tên của một kinh thành hay
một thành phố cả. Và Hà Nội của hai vị giáo sư thì nằm lọt thỏm vào Hà
Nội của Hoàng đế Minh Mạng. Cái tên Hà Nội là do vua Minh Mạng đặt ra
vào năm 1831; GS Phan Huy Lê giảng Hà Nội là “thành phố bên trong sông”
rồi lấy dữ liệu trong bản đồ thời Hồng Đức năm 1490 để chứng minh thì rõ
ràng là “nghịch thời gian”. Huống chi Hà Nội của vua Minh Mạng còn chồm
ra đến tận sông Đáy chứ đâu chỉ ngấp nghé bên bờ sông Nhuệ của hai vị
giáo sư.
Thế là cái thuyết “thành phố bên trong
sông” phải được xét lại. Nếu cứ lấy cái tiêu chí là “nằm giữa hai con
sông” mà đặt tên thì ta sẽ có rất nhiều tỉnh Hà Nội, huyện Hà Nội, thậm
chí xã Hà Nội nữa. Thực ra, ta phải xét xem nội có nhất thiết phải là
“trong” như “2 trong 1”, “3 trong 1” trên các loại bao bì hay không. Xin
chú ý rằng Trung Quốc cũng có địa danh Hà Nội 河内và địa danh này được
Từ hải giảng như sau: “Kim Hà Nam tỉnh Hoàng Hà dĩ Bắc địa, cựu thời
thông xưng viết Hà Nội; nhi xưng Hoàng Hà dĩ Nam viết Hà Ngoại”, nghĩa
là “Đất tỉnh Hà Nam hiện nay từ Hoàng Hà trở về Bắc, xưa thường gọi là
Hà Nội; còn từ Hoàng hà trở xuống Nam thì gọi là Hà Ngoại”. Đây là một
cách đặt tên theo lập trường. Từ Hoàng Hà trở về Bắc nói chung thì thời
xưa là địa bàn của tộc Hán, mà cái nôi là Trung Nguyên. Vậy từ Hoàng Hà
về Bắc là ta (dĩ nhiên là ta của Tàu), là nhà, là bên trong, là Hà Nội.
Còn bên kia Hoàng hà là Nam Man, là chúng nó, là bên ngoài, là Hà Ngoại
(dĩ nhiên đây chỉ làchuyện đời xưa). Còn Hoàng đế Minh Mạng nhà ta thì
không biết đã xài chữ nội theo nghĩa gì? Xin mạo muôi gợi ý như trên để
các nhà chuyên môn suy gẫm. Chứ cái kiểu lập luận như của GS Lê Văn Lan
và GS Phan Huy Lê thì nghe ra không lấy gì làm ổn đáng. Đó là còn chưa
nói đến chuyện trong tiếng Việt thì “thành phố bên trong sông” không
phải là một cách diễn đạt trong sáng. Người sành tiếng Việt thì thích
cách nói “sông trong thành phố” hơn nhưng rất tiếc rằng đây lại là một
nội dung hoàn toàn khác.
Nguồn: Đương Thờ
No comments:
Post a Comment